अर्ध _ardha

अर्ध (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half.

-र्धः [ऋध्-घञ्]

1 A place, region, country; house, habitation (Ved.).

-2 Increase (वृद्धि).

-3 Wind.

-4 A part, portion, side.

-र्धम्, -र्धः 1 A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);

-2 Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm.

-Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42.

-अङ्गम् half the body.

-अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575.

-अंशः a half, the half.

-अंशिन् a. sharing a half.

-अर्धः, -र्धम् 1 half of a half, quarter; च<?>रर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.

-3 half and half.

-अवभेदकः 1 pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (

-कम्) dividing in equal parts.

-अवशेष a. having only a half left.

-अकारः 1 half the letter अ.

-2 N. of अवग्रह q. v.

-असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.

-आसनम् 1 half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).

-2 greeting kindly or with great respect.

-3 exemption from censure.

-इन्दुः 1 the half or crescent moon.

-2 semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.

-3 an arrow with a cre- scent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57.

-इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra.

-उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1.

-उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech.

-उदकम् water reaching half the body.

-उदयः 1 the rising of the half moon.

-2 partial rise.

-3 a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou.

-उदित a.

1 half risen.

-2 half uttered.

-ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.

(-कम्) 1 a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.

-2 mantle, veil.

-कर्णः Radius, half the diameter.

-कृत a. half done, incomplete.

-केतुः N. of Rudra.

-कोशः a moiety of one's treasure.

-कौडविक a. measuring half a kuḍava.

-खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11.

-गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी

-गर्भ a. Ved.

1 in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.

-2 N. of the rays of the Sun.

-गुच्छः a necklace of 24 strings.

-गुञ्जा half a gunja.

-गोलः a hemisphere.

-चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.

-चन्द्र a. crescent-shaped. (

-न्द्रः)

1 the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.

-2 the semicircular marks on a peacock's tail.

-3 an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.

-4 crescent-shaped nail-print.

-5 the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (

-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट).

-चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.

-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (

-रः, -ति f.) meniscus.

-चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण).

-चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.

-चोलकः a short bodice.

-जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय.

-जीविका, -ज्या The sine of an arc.

-तनुः f. half the body.

-तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत).

-तूरः a kind of musical instrument.

-दिनम्, दिवसः 1 half a day, mid-day.

-2 a day of 12 hours.

-देवः 1 demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.

-2 Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.).

-द्रौणिक a. measuring a half droṇa.

-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).

-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5.

-नारायणः a form of Viṣṇu.

-नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99.

-नावम् half a boat.

-निशा midnight.

-पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95.

-पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268.

-पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44.

-पथम् half way. (

-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198.

-पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19.

-पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी).

-पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325.

-पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla.

-पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The fran- colin partridge.

-पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1.

-प्रहर half a watch, one hour and a half.

-प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99.

-भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45.

-भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134.

-भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.

-2 a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3.

-भास्करः mid-day.

-भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś.

-भोटिका a kind of cake.

-भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus :-- आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.

-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it.

-माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)

-मात्रा 1 half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.

-2 a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).

-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.

-मासः half a month, a fortnight.

-मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57.

-मासिक a.

1 happening every fortnight.

-2 lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177.

-मुष्टिः f. a half-clenched hand.

-यामः half a watch.

-रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb.

-रात्रः [अर्ध रात्रेः]

1 midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.

-2 a night containing half a whole day of 24 hours.

-रात्रार्धदिवसः equinox.

-लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī.

-विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign (<?>) is the half of a Visarga (<?>).

-वीक्षणम् a side-look, glance, leer.

-वृद्ध a. middle-aged.

-वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15.

-वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness).

-वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31.

-व्यासः the radius of a circle.

-शतम् 1 fifty.

-2 One hundred and fifty; Ms.8.267.

-शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal.

-शफरः a kind of fish.

-शब्द a. having a low voice.

-शेष a. having only a half left.

-श्याम a. half clouded.

-श्लोकः half a śloka or verse.

-सम a. equal to a half. (

-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same sylla- bles and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा.

-सस्य a. half the crops, half grown.

-सहः An owl.

-सीरिन् m.

1 a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.

-2 = अर्धिक q. v.

-हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121.

-हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11.

-ह्रस्वः half a (short) syllable.